महत्वाचे धातू आणि अधातु व त्याचे उपयोग

महत्वाचे धातू आणि अधातु व त्याचे उपयोग

1. तांब्याचा उपयोग :

• भांडी व विद्युत वाहक तार तयार करण्यासाठी.
• विद्युत विलेपनासाठी व तांब्याचे क्षार तयार करण्याकरिता.

तांब्यापासून तयार करण्यात येणारी संमिश्रे :

संमिश्र –  पितळ

• धातू व प्रमाण – तांबे (60 ते 90 %) व जस्त (40 ते 10%)
• उपयोग – भांडी तयार करण्याकरिता

संमिश्र – ब्राँझ

• धातू व प्रमाण – तांबे (81 ते 90%) व कथील (19 ते 10%)
• उपयोग – बेअरिंग, जहाजाची बांधणी, पुतळे, नाणी आणि पदके तयार करण्याकरिता

संमिश्र – जर्मन सिल्व्हर

• धातू व प्रमाण – तांबे (50%), जस्त (25%) व निकेल (25%)
• उपयोग – हे संमिश्र उच्च प्रतीचे विद्युत रोधक आहे, म्हणून त्याचा उपयोग विद्युत रोधक उपकरणे तयार करण्याकरिता केला जातो.

संमिश्र – बेल मेटल

• धातू व प्रमाण – तांबे (78%) व कथील (22%)
• उपयोग – घंटया, तास तयार करण्याकरिता

संमिश्र – अॅल्युमिनीयम ब्राँझ

• उपयोग – तांबे व अॅल्युमिनीयम भांडी तयार करण्याकरिता

संमिश्र – गनमेटल

• धातू व प्रमाण – तांबे (88%) कथील (10%) व जस्त (2%)
• उपयोग – बंदुका व बॉयलरचे सुटे भाग व जस्त तयार करण्याकरिता

2. लोखंडाचा उपयोग :

• ओतीव लोखंड आणि बीड : झोतभट्टीमध्ये लोखंडाची धातुके वितळयानंतर त्यापासून लोहरस तयार होतो. हा लोहरस थंड झाल्यानंतर जे लोखंड तयार होते त्यास ओतीव लोखंड किंवा बीड असे म्हणतात.
• नरम किंवा घडीव लोखंड : ओतीव लोखंडाच्या उपयोग नरम लोखंड तयार करण्याकरिता केला जातो.
• पोलाद : ओतीव लोखंडापासून पोलाद तयार करण्याकरिता बेसिमर भट्टी किंवा विवृत भट्टीचा उपयोग केला जातो.

लोखंडाचे संमिश्र आणि त्याचे उपयोग :

संमिश्र – स्टेनलेस स्टील

• धातू – लोखंड, क्रोमीअम, कार्बन
• उपयोग – तीक्ष्ण हत्यारे, भांडी सायकली व स्वयंचलीत वाहनाचे सुटे भाग व निकेल तयार करण्याकरिता

संमिश्र – टंगस्टन स्टील

• धातू – लोखंड, टंगस्टन व कार्बन
• उपयोग – जलद गतीने कापण्यासाठी वापरली जाणारी हत्यारे तयार करण्याकरिता.

संमिश्र – मॅगनीज स्टील

• धातू – लोखंड व मॅगनीज
• उपयोग – कठीण खडकाला छिद्रे पाडणारी हत्यारे तयार करण्याकरिता.

संमिश्र – क्रोमीअम स्टील

• धातू – लोखंड व क्रोमीअम
• उपयोग – बॉलबेअरिंग, रोलर बेअरिंग स्वयंचलीत वाहनाचे सुटे भाग व खडक फोडण्याकरिता वापरण्यात येणार्‍या यंत्राचा जबडा तयार करण्याकरिता.

3. अॅल्युमिनीअमचा उपयोग :

• घरातील भांडी, विमानाचे भाग, फोटोफ्रेम तयार करण्याकरिता
• चॉकलेट, सिगारेट आदि वस्तूच्या आवरणाकरिता
• विद्युत वाहक तारा तयार करण्याकरिता.
• रुपेरी रंग तयार करण्याकरिता.

अॅल्युमिनीयमपासुन तयार करण्यात येणारी संमिश्रे :

संमिश्र – ड्युरालयुनिम

• धातू – अॅल्युमिनीयम, तांबे, मॅग्नेशियम व मॅगनीज
• उपयोग – हवाई वाहने, मोटारीचे साचे आणि आगगाडीचे भाग तयार करण्याकरिता.

संमिश्र – मॅग्नेलियम

• धातू – अॅल्युमिनीयम व मॅग्नेशियम
• उपयोग – शास्त्रीय तराजूच्या दांडया, घरघुती उपकरणे व हवाई वाहने तयार करण्याकरिता.

संमिश्र – अॅल्युमिनीअम ब्राँझ

• धातू – तांबे, अॅल्युमिनीयम, लोखंड व कथील अॅल्युमिनीयम, कोबाल्ट.

संमिश्र – अल्किनो

• धातू – अॅल्युमिनीयम, कोबाल्ट व निकेल
• उपयोग – विद्युत जनित्राकरिता लागणारे उच्च प्रतीचे चुंबक तयार करण्याकरिता.

4. जस्ताचे उपयोग :

• लोखंड व पोलाद गंजू नये म्हणून त्यावर विलेपन करण्याकरिता.
• विद्युत घटामध्ये इलेक्ट्रोड म्हणून उपयोग केला जातो.
• धातूची संमिश्रे तयार करण्याकरिता.

5. पाराचा उपयोग :

• हवादाबमापी आणि तापमापीमध्ये पार्‍याचा उपयोग करतात.
• बाष्पदीप तयार करण्याकरिता पार्‍याचा उपयोग करतात.
• आरसे तयार करण्याकरिता केला जातो.

6. सोडीयमचे उपयोग :

• सोडीयम बाष्पदीपामध्ये सोडीयमचा उपयोग करतात.
• उच्च तापमान दर्शक तापमापीमध्ये त्याचा उपयोग होतो.

7. मॅग्नेशियमचे उपयोग :

• क्षणदिप्ती छायाचित्रणामध्ये मॅग्नेशियमचा उपयोग करतात.
• शोभेच्या दारूमध्ये.
• धातूची संमिश्रे तयार करण्याकरिता.
• धातूची जोडकामे करण्याकरिता थमाईट मिश्रण तयार करण्यासाठी.

8. चांदीचा उपयोग :

• दागिने तयार करण्याकरिता
• चांदी व पारा यापासून तयार झालेल्या मिश्रणाचा उपयोग दातांमधील पोकळी बुजविण्याकरिता केला जातो.
• छायाचित्रण, औषधे आणि अंकनशाई तयार करण्याकरिता.
• विद्युतविलेपन आणि रजत विलेपन तयार करण्याकरिता.

9. सोन्याचे उपयोग :

• नाणी व दागिने तयार करण्याकरिता व संवेदनशील विद्युत उपकरणामध्ये विद्युतवाहक म्हणून या धातूचा उपयोग केला जातो.

10. शिशाचा उपयोग :

• मुद्रण धातूचे खिळे तयार करण्याकरिता.
• दारूगोळा तयार करण्याकरिता.
• विद्युत घटात इलेक्ट्रोड तयार करण्याकरिता.
• विद्युत परीपथकात वितळतार करण्यास.
• अणुभट्टीतून न्युट्रॉन शोषक म्हणून भिंती तयार करण्याकरिता.
• डाग देण्याचा धातू व सहज वितळणारी संमिश्रे तयार करणे.
• पुरातनकाळी किल्याच्या भिंती मजबूत करण्याकरिता दोन दगडाच्या जोडात शिशे भरले जात असे.

11. कथिलचा उपयोग :

• मुद्रण धातूचे खिळे तयार करण्याकरिता
• रंग तयार करण्याकरिता
• विद्युत परीपथकामध्ये
• मिश्रधातू तयार करण्याकरिता
• विद्युत परीपथकात वितळतार तयार करण्याकरिता.

12. गांधकाचे उपयोग :

• सल्फ्युरिक अॅसिडच्या उत्पादनकरिता.
• आगकाडी उत्पादनात वापरण्यात येणारे अॅटिमनी सल्फाइड तयार करण्याकरिता.
• गंधकाची पूड ही कवक नाशक आहे. यामुळे गंधकाची पूड पिकावर धूरळण्याकरिता उपयोगात आणली जाते. तसेच कीटकनाशके आणि कीडनाशके तयार करण्याकरिता गंधकाचा उपयोग केला जातो.
• सल्फा ड्रग तयार करण्याकरिता
• बंदुकीची दारू आणि स्फोटक द्रव्ये तयार करण्याकरिता
• रबराचे व्हल्कनायझेन तयार करण्यासाठी.

13. सल्फर डायऑक्साइडचे उपयोग :

• सल्फ्युरिक आम्लाच्या निर्मितीकरिता.
• साखर, कृत्रिम धागे इत्यादीच्या विरंजनाकरिता.
• कागद तयार करण्याकरिता आवश्यक असलेली कॅल्शियम बायसल्फाट सारखी संयुगे तयार करण्याकरिता
• द्रवरूप सल्फर डायऑक्साइडचा उपयोग पेट्रोलियमच्या शुद्धीकरणाकरिता केला जातो.

14. पिवळा फॉस्फरसचे उपयोग :

• तांबडा फॉस्फरस तयार करण्याकरिता. तांबडया फॉस्फरसपासून सुरक्षित आगकाडया तयार केल्या जातात.
• अतिशय टणक, न गंजणारे फॉस्फर ब्राँझ मिश्र धातू तयार करण्याकरिता
• उंदरासाठी मारण्याकरिता उपयोगी पडणारे झिंक फॉस्फेट विष तयार करण्याकरिता.
• स्मोक बॉम्ब आणि शोभेची दारू तयार करण्याकरिता
• स्फुरदयुक्त खताची निर्मिती करण्याकरिता

15. क्लोरीनचे उपयोग :

• कापड, धागे, कागद व कागदाच्या लगदाच, विरंजन करण्याकरिता.
• क्लोरीन जंतूनाशक असल्यामुळे पाण्याच्या शुद्धीकरणाकरिता या उपयोग केला जातो.
• क्लोरोफार्म, एथीलीन क्लोराइड, कार्बन टेट्राक्लोराइड इत्यादि संयुग तयार करण्याकरिता.
• कृत्रिम रबर, प्लास्टीक, डी.डी.टी तयार करण्याकरिता.
• विरंजक चूर्ण तयार करण्याकरिता.

16. ब्रोमीनचे उपयोग :

• ब्रोमाइड क्षार तयार करण्यासाठी ब्रोमीन वापरतात.
• रंग व जंतुनाशके तयार करण्यासाठी ब्रोमीनच उपयोग करतात.
• फोटोफिल्म तयार करण्याकरिता सिल्व्हर ब्रोमाइडचा उपयोग करतात.
• औषध उद्योगांमध्ये सोडीअम व पोटेशियमचे ब्रोमाईड वापरतात.

17. आयोडिनचे उपयोग :

• टिंक्चर आयोडीन तयार करण्याकरिता व सिल्व्हर आयोडीन तयार करण्याकरिता.
• आयोडिनपासून जंतुनाशक मलमे तयार केली जातात.
• कृत्रिम रबर, प्लास्टिक, डी.डी.टी. तयार करण्याकरिता.

18. हिर्‍याचा उपयोग :

• दागिण्यातील रत्न म्हणून
• कठीण पदार्थातला छिद्र पाडण्यासाठी अवजारे तयार करण्याकरिता व काच कापण्याकरिता.

19. ग्रॅफाईट उपयोग :

• विद्युत भट्टीमध्ये इलेक्ट्रोड म्हणून
• शिसपेन्सिल तयार करण्याकरिता
• उच्च तापमानावर कार्य करणार्‍या यंत्रामध्ये वंगण म्हणून
• युरेनियमभट्टीमध्ये न्युट्रॉन शोषक म्हणून

20. कार्बन मोनॉक्साइडचा उपयोग :

• कार्बनमोनोऑक्साइड आणि हायड्रोजनचा उपयोग वॉटर गॅस म्हणून करतात.
• कार्बनमोनोऑक्साइड आणि नायट्रोजनचा उपयोग प्रोड्यूसर गॅस म्हणून करतात
• रंगाच्या कारखाण्यात उपयुक्त असणार्‍या फॉस्जिन वायूच्या उत्पादनाकरिता
• फॉस्जिन वायुचा उपयोग युद्धात विषारी वायु तयार करण्याकरिता सुद्धा करतात.

21. कार्बन डायऑक्साइडचा उपयोग :

• सोडीयम कार्बोनेट आणि सोडीयम बायकार्बोनेट तयार करण्याकरिता
• वायुमिश्रीत जल तयार करण्याकरिता
• अग्निशामक दलामध्ये आग विझविण्याकरिता
• अन्नपदार्थ टिकविण्याकरिता किंवा त्याची वाहतूक करण्याकरिता शितकारक म्हणून कोरडा बर्फ वापरतात.

22. मिथेनचा उपयोग :

• गोबर गॅस आणि नॅचरल गॅसच्या स्वरुपात घरघुती इंधन म्हणून
• काजळी आणि कार्बन ब्लॅक तयार करण्याकरिता.
• ऊर्जानिर्मिती केंद्रामध्ये इंधन म्हणून
• हायड्रोजनचे उत्पादन घेण्याकरिता

23. मिथेनॉलचा उपयोग

• प्रयोग शाळेत स्पिरीट लॅम्प करिता इंधन म्हणून.
• लाकडावर पॉलिश करण्याकरिता लागणारा द्रावक म्हणून
• सुगंधी द्रव्ये तयार करण्याकरिता व कृत्रिम धागे तयार करण्याकरिता.

24. इथिलिनचा उपयोग :

• कातकाम आणि धातुंच्या जोडकामाकरिता उपयोगात येणारी ऑक्सि-इथेलीन ज्योत तयार करण्याकरिता.
• कृत्रिमरीत्या फळे पिकविण्याकरिता.
• प्लास्टिकचे सामान व वस्तू त्याचप्रमाणे पॉलिथीन तयार करण्याकरिता.

25. अॅसिटीक अॅसिडचा उपयोग :

• सेल्यु लोज अॅसिडच्या निर्मिती करिता.
• कृत्रिम धागे आणि प्लास्टिकचे उत्पादन घेण्याकरिता
• लोणची, सॉस, केचप यात परीरक्षक म्हणून अॅसिडपासून तयार केलेल्या व्हिनेगरचा उपयोग करतात.

26. बेंझीनचा उपयोग :

• चरबी, राळ, रंगलेप आणि रबर इत्यादि द्रावकाकरिता.
• ड्रायक्लीनिंगसाठी
• पेट्रोल तुटवड्याच्या काळात मोटारच्या इंधनातील घटक म्हणून
• निरनिराळी कार्बनी संयुगे तयार करण्याकरिता.